Ozarbayjondagi “Yonar togʻ” haqida
Ozarbayjonda “Yonar tog‘” borligini bilasizmi?
Dunyoda turli xil go‘zalliklar bor. Bularning ichida insonni hayratda qoldiradigan, “ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan” hodisalarga, voqealarga to‘laligi bilan qiziqdir. Tabiatning shunday “mo‘jiza”laridan biri, Ozarbayjonda topilgan “Yonar tog‘” hisoblanadi.
Tasodifan topilgan topilma
“Yonar tog‘” tasodifan topilgan. Tog‘lar bag‘rida qo‘ylar boqib yurgan cho‘pon tasodifan bu tog‘ni ko‘rib qoladi. Uning g‘ayritabiiy ekanligini ko‘rib hayron qoladi va odamlarga xabar beradi. Shundan so‘ng bu joy “Yonar tog‘” deb atala boshlanadi.
“Yonar tog‘” qayerda joylashgan?
Yanar Dag – Ozarbayjon poytaxti Boku yaqinidagi Kaspiy dengizi Absheron yarim orolidagi tepalik yonbag‘rida uzluksiz yonayotgan tabiiy gaz yong‘inidir. Maʼmuriy jihatdan Yanar Dag Ozarbayjonning Absheron tumaniga tegishli.
“Yonar tog‘” qachon paydo bo‘lgan?
Yanar Dag-poytaxt Boku shahridan 25 km shimolda joylashgan Absheron yarim orolida joylashgan yonayotgan tog‘ (aslida kichik tepalik). Yong‘in tog‘ yonbag‘ridagi tabiiy gaz konlarida doimiy ravishda yonib turadi.
Azaliy zardushtiylik dini va uning olovga topinishidan kelib chiqqan barcha olovli narsalar haqida gap ketganda, Ozarbayjon uzoq tarixga ega.
Aleksandr Dyuma ushbu hududga tashriflaridan birida uning atrofida qurilgan zardushtiylik olov ibodatxonalaridan birida bo‘lgan, uning ichidagi buyumlar va ko‘rgazmalarni ko‘rgan va shunga o‘xshash olovni tasvirlab bergan. Bugungi kunda dunyoda faqat bir hovuch olov tog‘lari mavjud va ularning aksariyati Ozarbayjonda joylashgan. Absheron yarim orolida tabiiy gazning katta kontsentratsiyasi tufayli qadimgi davrlarda u yerda tabiiy olovlar yonib turgan, bu haqda Marko Polo kabi tarixiy yozuvchilar xabar berishgan.
Marko Polo XIII asrda yarim orolga tashrif buyurganida yong‘inlarni kuzatgan, shundan beri u yerda olovlar yonmoqda.
Ushbu noyob hodisa asrlar davomida mehmonlarni jalb qilib kelmoqda. Tabiiy gaz koni bu yerda kamida yetti yuz yil buyon bor, XIII asrga oid manbalarda bu tog‘ haqida ma’lumotlarni ko‘rishimiz mumkin.
“Yonar tog‘”ning geologik tadqiq qilinishi.
Ozarbayjonning geolog va tatqiqotchilari tomonidan olib borilgan tadqiqotga ko‘ra, Yanar Dagdan olingan to‘rtta namunani tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, maksimal oqim maydoni nosozlik skarpining yuqori qismida joylashgan – alanga chiqadigan maydon. Qayd mikrosepaj qiymati oralig‘ida edi 103 mg m−2 D−1 taxminan 30 metr (~100 ft) olovdan, o‘rganish sohasining yuqori qismida. Degazatsiya maydoni o‘lchangan maydondan kattaroq degan xulosaga kelishdi va mikrosepaj nosozlik zonasi bo‘ylab keng tarqalgan bo‘lishi ehtimoldan yiroq emas. Ushbu xato Skarp Absheron yarim orolidagi ulkan Balaxani-Fatmai tuzilishining bir qismi sifatida taxmin qilinadi.
Yanar Dag yong‘inlari uchun tahlil qilingan sabab-bu yer yuzasidan chiqadigan uglevodorod gazlarining natijasidir. Olovlar yupqa, g‘ovakli qumtosh qatlamidan 3 metr uzoqlikda havoga ko‘tariladi.
Yanar Dagning alangasi singari, Boku olovining otashgohi ham tabiiy gazning g‘ovakli qatlamlardan chiqib ketishini
ko‘rsatar edi, ammo Otashgohdagi tabiiy oqim bir muncha vaqt oldin to‘xtadi va hozirda u yerda ko‘rilgan alangalar, turistik ta’sir uchun gaz magistralidan oziqlanadi.Yanar Dagda bo‘lganlar, bu jarayonning hali ham davom etayotganini guvohi bo‘ladilar.
“Yonar tog‘” ning qo‘riqxonaga aylanishi
Ozarbayjon Respublikasi Prezidentining 2007-yil 2-maydagi farmoni bilan Yanar-Daglar hududi davlat tarixiy, madaniy va tabiiy qo‘riqxonasi deb e’lon qilindi. Bu maydon katta hududni, ming yildan buyon mavjud eski ikki qabristonni, qadimiy masjidni, Ali Dashi, Kardashi, Kirmaki vodiysini o‘z ichiga oladi.
U Davlat turizm agentligi nazorati ostida ishlaydi va Mammadli qishlog‘ida (Absheron tumani) joylashgan. 2017-2019-yillarda kapital ta’mirdan so‘ng, qo‘riqxona hududida Yanar Dag muzeyi va Yanar Dag Kromlech tosh ko‘rgazmasi boshlandi. Qo‘riqxona 64,55 gektar maydonni ochiq kontsertlar uchun 500 o‘rinli amfiteatr qamrab oladi. Unda 3 zonali muzey mavjud bo‘lib, unda mahalliy aholi foydalangan qadimiy toshlar va hunarmandchilik buyumlari namoyish etilgan ko‘rgazmalar mavjud. Shuningdek, qabr toshlari, qadimiy buyumlar, ikkita tarixiy qabrlar dafn etilgan joy mavjud.
Hozirgi kunda ham bu tog‘ning muxlislari ko‘p bo‘lib, unga tashrif buyuruvchilarning soni kun sayin ortmoqda.
Zulfiya RAHMATULLAYEVA,
turkona.uz muxbiri