1990-yil “20 yanvar” fojiasi: Ozarbayjon xalqining mustaqilligi va erkinligiga yoʻl
Qadimgi davlatchilik an’analari, yer osti va yer usti resurslari, milliy va ma’naviy qadriyatlari, ijtimoiy-siyosiy va madaniy arboblari bilan dunyoga mashhur bo’lgan Ozarbayjon davlati va Ozarbayjon xalqi qadim zamonlardan to hozirgi kungacha har doim o’z erkinligi va mustaqilligi uchun kurashgan. Biroq, 20-asrning boshlarida armanlar mintaqaviy va xalqaro kuchlar ko’magida Ozarbayjon xalqiga nisbatan irqiy va diniy kamsitish siyosatini olib borishdi, bizning erlarimizni egallab olishdi, Ozarbayjon xalqini tarixiy Ozarbayjon erlaridan quvib chiqarishdi va turkiy xalqlar musulmonlarini etnik tozalash va genotsid qilish siyosatini olib borishdi. Bunday qonli fojialardan biri Ozarbayjon xalqi tarixiga aylangan «20-yanvar» fojiasidir. Ozarbayjon tarixida bu fojia Xalq og’zi bilan «qonli yanvar», «qora yanvar»deb nomlangan.
SSSRning sobiq rahbari Mixail Gorbachyovning 1985-yildagi siyosati, tog’li Qorabog ‘ avtonom viloyatini Ozarbayjon SSR (1920-1990) nazorati ostidan olib tashlash va uni Arman SSRga qo’shishga qaratilgan; Ozarbayjon xalqining milliy rahbari Haydar Aliyevga qarshi tuhmat kampaniyasi siyosati, uni xalq nazarida kamsitish uchun; SSSRning Ozarbayjon xalqini kamsitish siyosati, ozarbayjonlarni Irevanning tarixiy erlaridan ko’chirish, Ozarbayjon xalqining milliy erkinligini bostirish, Sumgait voqealari, tog’li Qorabog’dagi voqealar 1988-yilda milliy ozodlik harakatiga kuchli turtki berdi. Shunday qilib, Ozarbayjon xalqi o’z erkinligi va mustaqilligini SSSR tarkibidan chiqib, mustaqil Ozarbayjon Respublikasini tashkil etishda ko’rdi.
1990-yil yanvar oyining o’rtalarida SSSR mudofaa va ichki ishlar vazirligining 66 mingdan ortiq askar va ofitserlari, shuningdek, boshqa maxsus bo’linmalar Bakuga olib kelinib, bakining gala va nasos aerodromlarida (hozirgi Z. Tagiyev posyolkasi), Respublika stadionida va Salyan kazarmasida joylashtirilgan. Stavropol, Rostov va Krasnodardan safarbar qilingan ermon ofitserlari va askarlari, shuningdek, harbiy bilim yurtlarida tahsil olayotgan ermon kursantlari SSSRning Ozarbayjonga yuborilgan armiya qismlariga jalb etilgan.
1990 yil 15 yanvarda SSSR Oliy Sovetining raisi Mixail Gorbachyov tog’li Qorabog ‘ va boshqa ba’zi mintaqalarda favqulodda holat e’lon qilish to’g’risida farmon imzoladi, uning 7-bandida Ozarbayjon SSR Oliy Soveti Prezidiumiga barcha zarur choralarni ko’rish, shu jumladan Boku, Ganja va boshqa aholi punktlarida taqiqlangan soatlarni qo’llash taklif qilindi. 1990 yil 19 yanvarda SSSRning sobiq rahbari M. Gorbachyov, Ozarbayjon SSR Oliy Kengashining 1990 yil 15 yanvardagi yolg’on qaroriga binoan, 19 yanvardan 20 yanvarga o’tar kechasi «Bokuga favqulodda holat joriy etish to’g’risida» gi farmonni imzoladi, bu qonuniy kuchga ega emas edi., Ittifoq Konstitutsiyasining 119-moddasi va Ozarbayjon SSR Konstitutsiyasining 71-moddasini qo’pol ravishda buzdi.
19 yanvar kuni SSSR KGB Alfa guruhi va respublika KGB rahbariyati tomonidan tashkil etilgan operatsiya natijasida respublika televideniyesining energetika bloki portlatildi, bu esa aholini Bokuda favqulodda holat e’lon qilinganligi va shaharga qo’shinlar kiritilganligi to’g’risida rasmiy xabardor qilishning oldini olish uchun amalga oshirildi. O’sha kecha Bakuning 26 joyida piketlar va barrikadalar qurildi, shaharning 60 ta harbiy qismidan 34 tasi, shu jumladan Salyan kazarmasiga kirish taqiqlandi.
19-20 yanvarga o’tgan kechada favqulodda holat joriy etilganiga qaramay, 19 yanvar kuni soat 21:00 da shaharga Turkan-Gal tomonidan qo’shinlar kiritildi. «Boku operatsiyasi» ni to’g’ridan-to’g’ri SSSR mudofaa vaziri Dmitriy Yazov, SSSR ichki ishlar vaziri Vadim Bakatin va SSSR KGB raisining o’rinbosari Filipp Bobkov boshqargan.
Shaharga Boku garnizonining qo’shinlari, parashyutchilar guruhining harbiy kemalaridan olib chiqilgan harbiy qismlar hujum qildi. Og’ir harbiy texnika barrikadalarni osongina yo’q qildi. Shahar ko’chalari begunoh odamlarning – qariyalar, ayollar va bolalarning otib o’ldirilgan va yaralanganlarining qoni bilan to’lib toshgan. Harbiylar uydan tasodifan chiqib ketgan odamlarni, tez yordam mashinalarini o’qqa tutdilar, yaradorlarni o’ldirdilar, yoqib yubordilar, haqorat qildilar va o’ldirilganlarning jasadlarini buzdilar. Odamlarni og’ir harbiy texnika ostiga tashlab, dahshatli azob bilan o’ldirishdi.
Favqulodda holat e’lon qilinishidan oldin Sovet armiyasi o’z fuqarolariga qarshi vahshiyliklar qilgan, Boku aholisi 1966 yilgi «xalqaro fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi qonun»xalqaro aktining birinchi xatboshisiga muvofiq farmon imzolangan paytdan boshlab favqulodda holat qo’llanilishi va davomiyligi to’g’risida rasmiy ravishda xabardor qilinmagan. 1990 yil 19 yanvarga kecha jangovar harakatlarda turli maqsadlar uchun tanklar va zirhli texnikalardan foydalanilgan, shaharga esa Kaspiy harbiy floti kemalaridan desantlar tushirilgan.
Yanvar oyidagi qonli fojia paytida Sovet qo’shinlarining Boku va Ozarbayjon hududlariga noqonuniy bostirib kirishi natijasida 147 kishi halok bo’ldi, 744 kishi yaralandi, 841 kishi noqonuniy hibsga olindi, ulardan 112 nafari SSSRning turli shaharlariga olib ketildi va qamoqxonalarda hibsga olindi. Harbiylar tomonidan 200 ta uy va kvartiralar, 80 ta avtomobil, shu jumladan tez yordam mashinalari vayron qilindi, shuningdek, yong’in natijasida ko’plab davlat va xususiy mulk yo’q qilindi. O’sha davr narxlarida davlat, jamoat va xususiy mulkka 5 637 286 rubl miqdorida zarar yetkazilgan.
1990-yil 25-yanvardagi Neftechala fojiasi
Bir necha kundan so’ng, tinch aholini qo’lga olish uchun Bokuga joylashtirilgan qo’shinlar janubga Neftchala, Jalilabad va Lenkoranga yo’l olishdi. Ushbu hududlarda 25 va 26 yanvar kunlari sovet qo’shinlari turli bahonalar bilan mahalliy aholi bilan to’qnashib, begunoh odamlarni hibsga olishdi va o’ldirishdi.
Hodisa 25 yanvar kuni soat 18:32 da boshlangan. Voqealar arafasida Neftchaldagi milliy ozodlik harakati faollari ommaviy qotillik yoki qarama-qarshiliklarning oldini olish uchun muzokaralar olib borishdi. Biroq, muzokaralar bahonasida Neftchalda provokatsion rejani amalga oshirgan sovet harbiylari Qorabog ‘ mudofaa qo’mitasi binosida norozilik to’lqini oldida turganlarni yig’ib, tahdid qila boshladilar va har qanday qurolni topshirishni talab qila boshladilar. Odamlar bino ichida to’planishganda, tashqarida portlashlar eshitildi.
Binodan qochib ketganlar ham otib o’ldirildi. Asirga olingan faollar qo’llari bog’langan holda bank qishlog’iga olib ketildi. Ular aqlga sig’maydigan tarzda qiynoqqa solingan. Hilly qishlog’ida tanklar va DPM gumon qilinuvchilarning eshigiga kelib, hovlilarda pichan yoqib yuborilgan. Ibrohim Nurlu o’zining «yanvardagi neftchal qirg’ini» kitobida yozishicha, asirlikning so’nggi kunlarida tanklar shahar ko’chalarida aylanib yurgan va sovet askarlari vaziyatni nazorat qilishgan. Neftchala harbiy boshlig’i O. Sheluxin imzolagan ikkiyuzlamachilik bayonnomasida aytilishicha, neftchalaga maxsus kuchlar kiritilganda, tuman mudofaa kengashi a’zolari qurol ishlatgan va maxsus kuchlar javob qaytargan. Leytenant Aksenov vafot etdi, bitta askar yaralandi. Shuningdek, bir kishi vafot etdi, uch kishi kasalxonaga yotqizildi. Taxminlarga ko’ra, aholining pulemyotlari, avtomatlari, to’pponchalari va granatalari bor va qidiruv davom etmoqda.
Ozarbayjon mustaqilligi va yerlarimizning yaxlitligi uchun janglarning faol ishtirokchisi, 20 yanvar faxriysi Alekper g’aji Muhammadali o’g’li Tolibov Milliy ozodlik harakatidagi faoliyati yillarini shunday eslaydi: «mening milliy ozodlik harakatidagi faoliyatim 1988-yil noyabr oyida boshlangan va 1993-yilgacha davom etgan. Neftchaldagi norozilik namoyishlari paytida 20-yanvar voqealariga bizda umuman qurol yo’q edi. Biz shunchaki xalq qo’zg’oloniga chiqdik va 20-yanvar kuni Bokudagi voqealarga norozilik bildirdik. Bir kun oldin biz harbiy qism qo’mondoni biz bilan uchrashishni xohlayotgani haqida ma’lumot oldik.
Biz uchrashuvga rozi bo’ldik va aholini xavf ostiga qo’ymaslik uchun ular biz bilan uchrashishlari kerak deb o’yladik. Bir kun oldin neftchalda vertolyotlar uchib, yorug’lik o’qlari otildi yoki ular o’zlari provokatsiyalar yaratdilar. Ular o’t ochishdi, lekin aholi buni qo’zg’atayotganini aytishdi. Bizda SSSR qurolli kuchlarining «Alfa» maxsus kuchlari neftechalga razvedka uchun kelganligi haqida ma’lumot bor edi.
Biz bu voqea Neftchalda ham sodir bo’lishini bilardik. Neftchala butunlay blokirovka qilindi. Ammo biz buni o’z vaqtida his qildik va yangi qirg’inlarga yo’l qo’ymadik. Biroq, Xalq irodasiga zid ravishda, Sovet armiyasi bizga katta zarar etkazdi. Neftchalda ikki kishi halok bo’ldi … Bokudagi qonli voqealar paytida men sovet qo’shinlarini qirg’in qilishning oldini olish uchun baliqchilar qayiqlari tomonidan uyushtirilgan blokadada ham qatnashdim. Biz Boku ko’rfazidagi sovet qo’shinlariga qarshilik ko’rsatdik.
Biz ularni shaharga kirishdan himoya qilishga harakat qildik. Ruslarga bo’ysunmasdan, biz kemamizning ko’prigida bayrog’imizni ko’tardik … meni chegarachilar bir necha bor ta’qib qilishgan. O’sha paytda meni SSSR KGBning ikki xodimi ta’qib qilishgan … lekin haqiqat yo’lida xalq nomidan qo’rqoqlik bo’lishi mumkin emasligiga ishonchimni o’zgartirmadim yoki o’zgartirmayman… Neftchaldagi qonli voqealardan bir muncha vaqt o’tgach, meni o’lik deb hisoblashgan.
Chunki dastlab ular bizni safga qo’yib, bank qishlog’idagi harbiy qismda otib tashlamoqchi bo’lishdi, lekin oxirgi daqiqada ular o’z fikrlarini o’zgartirib, vertolyotda Bokuga olib ketishdi. Kaspiy dengizidan o’tayotganda ular hatto dengizga tashlamoqchi bo’lishdi, ammo keyinchalik bu g’oyadan voz kechishdi. Keyin biz faollarni vertolyotga yukladik.
Dengizga tashlamasdan, bizni bin aeroportiga olib ketishdi. Ular yana bizni safga qo’yib, otib tashlashga harakat qilishdi. O’sha paytda voqea joyiga Ozarbayjon deputatlik tergov guruhi (Arif Melikov, Adil Namazova va boshqalar) keldi, bizni sovet harbiylaridan olib, Shuvelyandagi Tagiyev qamoqxonasiga olib ketdi. Og’ir ahvoli tufayli bizni 26-Mardakyan shahar kasalxonasiga olib borishdi. Kasalxonada qishloq aholisi ham bizga etarlicha e’tibor va g’amxo’rlik ko’rsatdi. Ular bizni dori-darmon va kiyim-kechak bilan ta’minladilar… o’sha paytda odamlar haqiqatan ham birlikni namoyish etishdi. Shifokorlar, hamshiralar va 26-sonli Mardakyan shahar kasalxonasi aholisiga rahmat. Ular bizga katta yordam berishdi. Sog’ayib ketganimizdan so’ng, biz yana kurashga qo’shildik.»
1990 yil 25 yanvarda Neftchalda sodir bo’lgan voqea paytida 2 kishi halok bo’ldi, 10 kishi yaralandim, umuman olganda 30 kishi jarohat oldi. 1990 yil yanvar voqealari paytida sobiq SSSR Qurolli kuchlarining Bokuga va mamlakatning bir necha mintaqalariga yuqori fuqarolik, jasorat va jasorat ko’rsatgan tajovuzkor bosqini paytida yaralangan bir guruh odamlarga Ozarbayjon Respublikasining «ozodlik uchun kurashchi» faxriy unvoni berildi. Neftchalin tumanida 12 kishi, shu jumladan otam Alekper Tolibov ham ushbu unvonga sazovor bo’ldi – Agaguseynov Nuraddin Aslan o’g’li (vafotidan keyin), Jafarov Abulfaz Boyukaga o’g’li (vafotidan keyin), Orujev Shamsaddin Abilgasan o’g’li (vafotidan keyin), Ramiz Jafar o’g’li Husaynov, Novruz Allohverdi o’g’li Dadashev, Alekper Mahammadali o’g’li agaguseyn o’g’li Agayev, Muhammad Tazaxon o’g’li Farziyev, Farman Kamron o’g’li Huseynov, o’g’li Abilg’asan o’g’li Orujev, Aligeydar Xonahad o’g’li Mamedov, Abdulla xonali o’g’li Agayev, Imomverdi Agamamed o’g’li Zeynalov.
1990-yil 26-yanvardagi Lenkoran fojiasi
Yanvar oyining qonli kunlarida Ozarbayjon xalqining ozodligi uchun kurashda shahidlik cho’qqisiga chiqqanlardan 11 nafari Lenkorani aholisi edi. Ulardan beshtasi-Telman Bagirov, Mirsalam Abulfatov, Asif Asadullayev, Aflatun Kazimov va Ozod Mirzoyev – 19-20-yanvarga o’tar kechasi Boku ko’chalarida sovet armiyasining qurolli tajovuzi qurboni bo’lishdi. Va 26 yanvar kuni olti kishi – Tariel Abdullayev, Salmon Baxshiyev, Rovshan Badalov, Vagif Mamedov, Rahim Mamedov va Shahin Mamedov – Lenkorani shahridagi xaftoni o’rmonida rus parashyutchilari tomonidan vahshiylarcha o’ldirilgan, 11 kishi yaralangan va 46 kishi hibsga olingan.
O’sha paytda imperatorlik qulligiga qarshi norozilik mitinglari nafaqat poytaxtda, balki butun mamlakat bo’ylab bo’lib o’tdi. Ozarbayjonning Janubiy mintaqasidagi vaziyat ham keskin edi. Erkinlik va mustaqillikni istagan odamlar ko’tarildi. Jalilaboddagi chegara postlari va Astara vayron qilingan. Neftechal va Lenkoranida nazoratdan chiqib ketgan davlat organlari shol bo’lib qoldi.
Sovet qo’shinlarining harbiy texnikasi bu erda ham qon to’kishga tayyor edi. Bakuda bu yomon niyatni» muvaffaqiyatli «amalga oshirgan armiyaning» jazolash » otryadlari dastlab Neftchalda ozodlik uchun kurashchilarning qonini to’kdilar. Lankorani ham navbatga keldi. Guvohlarning so’zlariga ko’ra, Lankoranga kiritilgan rus harbiylari, go’yo xalq harakati vakillaridan tinch aholiga tahdid solayotgan qurollarni so’zsiz topshirishni talab qilishgan. Vaziyat tobora keskinlashib borayotganini ko’rib, faollar shahardagi keskinlikni kamaytirish va aholini xavf ostiga qo’ymaslik uchun tog’li o’rmon zonasiga chekinishdi. Ammo odamlarni mag’lub qilmoqchi bo’lgan «qutqaruv» armiyasining parashyutchilari darhol o’rmonni o’rab olishdi va odamlarni o’q «yomg’ir»bilan o’qqa tutishdi.
E’tibor bering, 20 yanvar Ozarbayjon Respublikasida rasmiy motam kuni sifatida nishonlanadi va ishlamaydigan kun hisoblanadi. Shu kuni Ozarbayjon xalqi o’z xalqining ozodligi va mustaqilligi uchun halok bo’lgan shahidlarning qabrlarini ziyorat qilish uchun barcha shahar va tumanlardan Bokuga keladi. 1990 yil qonli yanvar voqealaridan keyin Ozarbayjonda chinnigullar «motam gullari»deb nomlanadi.
20 yanvar fojiasi munosabati bilan Ozarbayjon xalqining umummilliy yetakchisi Heydar Aliyevning tashabbusi va 1994 yil 29 martdagi ko’rsatmasiga binoan Ozarbayjon parlamentining «1990 yil 20 yanvardagi Bakudagi fojiali voqealar to’g’risida» gi qarori, 1998 yil 5 avgustda Bakudagi shexidlar xiyobonida «abadiy olov» yodgorlik majmuasini qurish to’g’risidagi farmon (shexidlar xiyoboni-Bratskaya qora yanvar va Qorabog ‘ urushlarining shahidlari dafn etilgan qabr. Shexidlar xiyoboni turli davrlarda Chambarakend qabristoni, tog ‘bog’i va Kirov nomidagi bog’ bo’lib xizmat qilgan) 20 yanvar kuni fojiaga siyosiy-huquqiy baho bergan. 2010 yilda Bakuning Yasamal tumanida «20 yanvar Memorial majmuasi»ochildi.
Majmuada fojiada halok bo’lgan 147 kishining ismlari va familiyalari oltin harflar bilan o’yilgan. Ushbu yodgorlik shahidlar xiyobonida joylashgan bo’lib, 8 ta so’nggi yulduz ustida turgan oltin shisha gumbazli qabrdir. Qabr devorlarini bezab turgan oqlangan to’r monumental tuzilishga ma’lum bir yengillik va havodor shaffoflikni beradi. 2007 yilda Ozarbayjon Respublikasi Prezidenti Ilhom Aliyevning farmoyishi bilan shexidlar xiyobonini rekonstruksiya qilishda «abadiy olov» monumenti ustunlari ko’tarildi, yodgorlikdagi sakkiz burchakli yulduz va sakkiz burchakli ko’zgu teshiklari oltin bilan bezatilgan. Nafaqat Boku, Neftechal va Lenkorani, balki Ozarbayjonning barcha shahar va tumanlarida 20 yanvar kuni shexidam, Xo’jali va Qarabax urushi bilan bog’liq shexid xiyobonlari mavjud.
Ozarbayjon Respublikasi Prezidenti va Qurolli kuchlarning Oliy qoʻmondoni Janob Ilhom Aliyev Shushaning Shahidlar xiyobonidan bosib olinishidan ozod qilinganligi haqidagi xabarni tasodifan yetkazmagan: “Bugun men bu xushxabarni shahidlar xiyobonidagi o’z xalqimga etkazaman. Bu tasodif emas. Bu tabiiy. Bugun men shahidlarimizning ruhlariga yana bir bor ta’zim qilaman. Bugun men shahidlarimizning qoni jazosiz qolmaganligini e’lon qilaman. Arman vahshiyligi qurbonlari, Xodjala qurbonlarining qoni jazosiz qolmadi. Biz jang maydonida ulardan qasos oldik”.
Alloh Shahidlarni rahmat qilsin. Omin.
Subhon Alakbar oʻgʻli Tolibli,
NANA Sharqshunoslik Instituti yetakchi ilmiy xodimi,
Guba shahridagi ekspozitsiya va «Genotsid Memorial kompleksi» Ilmiy tadqiqot, Ekspozitsiya va Fondning mutaxassisi,
Tarix fanlari doktori, dotsent