Afgʻoniston javhari ‒ Tohar viloyati

Bugun biz ushbu maqolada aholisining asosiy qismini oʻzbeklar tashkil etadigan, turkiy xalq bilan birga tojiklar hamda pushtunlar doʻston ahayot kechiradigan qardosh Afgʻonistonning Tohar viloyatiga sayohat uyushtiramiz. Ishonamizki, Afgʻoniston javhari deya eʼtirof etiladigan ushbu viloyat haqidagi maʼlumotlar sizni befarq qoldirmaydi.

Mintaqa tarixiga nazar

Tohar viloyati (sanskrit. Tukhar/Toshara, yunoncha: Pochori/Toxarovi, lotincha: Tochari/Tochari, tibetcha: Tho-gar/Togar, xitoycha: língān/Dololu) — Afgʻonistonning 34 viloyatidan biri bo‘lib, shahar markazida joylashgan. Afgʻonistonning shimolidagi Toliqon va Tojikiston Respublikasi bilan qoʻshni. Ushbu viloyatning maydoni 12 457 kvadrat kilometr boʻlib, 1 093 092 kishi istiqomat qiladi. Tohar viloyati Afg‘onistondagi eng yashil viloyatlardan biridir. Bu viloyatning Dasht qalʼa tumanidan Amu va Koʻkcha daryolari oʻtadi. 1964-yildan 2001-yilgacha Qatgʻon viloyati 1964-yilda Bagʻlon, Qunduz va Tohar degan uchta viloyatga boʻlingan va oʻsha paytdan boshlab Tohar rasman Afgʻonistonning maʼmuriy birligi sifatida faoliyat yurita boshlagan.

1980-yilda Sovet Ittifoqi va Afgʻoniston oʻrtasidagi urush paytida mintaqa Rabboniy va Ahmad Shoh Masʼud nazoratiga oʻtgan, keyin esa 1990-yillarda Shimoliy Ittifoq tomonidan boshqarilgan.

Tohar shimoli-sharqida Badaxshon, gʻarbida Qunduz, janubida Bagʻlon viloyatlari va shimolda Tojikiston davlati bilan chegaradosh. Maydoni 124 ming km kv dan ortiq. 2008-yilda Markaziy Statistika Boshqarmasi tomonidan oʻtkazilgan aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, uning aholisi bir kilometrga 71 kishini tashkil qiladi.

Tohar Afg‘onistonning yashil viloyatlardan biri boʻlib, Kobuldan 400 km. uzoqlikda joylashgan va poytaxdan keyin ikkinchi darajali viloyat hisoblanadi. Iqlimi yozda nisbatan issiq, qishda esa sovuq. Qish mavsumida havo harorati 21-29 daraja sovuqqacha tushib, yoz mavsumida esa 35-40 daraja issiqni tashkil qiladi. Oktabrning birinchi kunidan aprel oyigacha boʻlgan ob-havo qor va yomgʻir bilan o‘tadi. Yillik qoʻshimcha yogʻin miqdori 2290 mm. deb baholanadi. Aholisi 1 093 092 kishi bo‘lib, aholining asosiy qismi tojik va oʻzbeklardir. Bundan tashqari, bu viloyatda ozchilik hazoralar va pushtunlar ham yashaydi.

Ommaviy axborot vositalari

Ma’daniy va ma’rifiy sa’y-harakatlar 1970-yillardan so‘ng, haftalik nashrlar chiqishi bilan kuchaydi. Axborot va madaniyat boshqarmasi tomonidan 1970-yilda “Tohariston” jurnali nashr etildi va hozirda har oyda ikki marta nashr etiladi. Tohar aholisining nashrlarga qiziqishi katta, ayniqsa, so‘nggi 12 yil ichida “Ko‘kcheh” uyushmasi, “Bastar lexer”, “Tohariston yoshlar uyushmasi” kabi madaniy uyushmalar, haftalik, oylik va jurnallarning chiqishi odamlar uchun ayni muddao bo‘ldi. Ilgari faoliyat yuritgan “Tolo aftab”, “Ayane Nab”, “Xursheed”, “Gazet Jawan” jurnallar, “Lamar” haftanoma kabi koʻplab ommaviy axborot vositalari mavjud boʻlib, ushbu viloyatda audio va video axborot vositalari ham faoliyat koʻrsatmoqda.

Toharda ommaviy axborot vositalari faoliyati oldingi yillarga nisbatan sezilarli darajada oʻsganini qayd etish joiz. Davlat va nodavlat formatlarda faol boʻlgan audio, vizual va bosma OAVlar soni bugungi kunda 20 tani tashkil qilyapti.

Bundan tashqari kompyuter, ingliz tili, rassomlik, xattotlik kabi ko‘plab o‘quv markazlari tashkil etilgan bo‘lib, ushbu o‘quv markazlarda yuzlab yoshlar, jumladan, qizlar saboq olishmoqda.

Mahalliy va zamonaviy musiqa

Mahalliy musiqa Tohar xalqining qadimiy urf-odatlari va madaniyatlaridan biridir. Odamlar mahalliy cholg‘u asboblari, xususan, danbura, g‘ichak, tabla va rebabga ko‘proq qiziqishadi va mahalliy san’atkorlarni taklif qilish orqali yig‘inlar o‘tkaziladi. Ammo so‘nggi o‘n yillikda sharq va g‘arb musiqasiga qiziqqan yuzlab Toharliklar xorijiy mamlakatlardan qaytib keldi va shu bois zamonaviy musiqa mahalliy musiqaga, ayniqsa, Toleg‘on shahrida ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatdi.

Taʼlim tizimi

Tohar viloyatida ham ta’lim ishlari izchil davom etmoqda. Toharda 600 ta maktab mavjud boʻlib, ularda 340 mingdan ortiq oʻquvchi, jumladan, 145 ming nafari qizlar taʼlim oladi. Tohar universiteti shimoldagi eng nufuzli universitetlardan biridir. Viloyatda bitta Dorul Ulum, beshta Dorul Hafoz, tumanlarda 15 ta oʻqituvchilar malakasini oshirish boʻlimlari va Taloqon shahrida bitta oʻqituvchilar malakasini oshirish instituti hamda bir qancha xususiy maktablar, xususiy universitetlar va qizlar uchun diniy maktablar faoliyat koʻrsatmoqda.

Tarixiy qadamjolar

Afgʻonistonning qadimiy viloyatlardan biri bo‘lgan ushbu viloyatning tarixi Makedoniyalik Iskandar davriga borib taqaladi. Qadimgi nomi “Ayxonim” bo‘lib, “Qadimiy joy” degan ma’noni anglatadi. Ayxonim kichik qishloqda joylashganligi uchun arxeologlar Yunon va Gʻarbiy shahar yoki Iskandariya Amudaryo — Ayxonim deb nomlagan. Ayxonum tarixiy maskani Dasht Qalʼa tumanida Amu va Koʻkche daryolari kesishgan joyda joylashgan. Yunoniston malikasi Ayxonim bu hududda hukmronlik qilgan. Madaniy meroslar bugungacha saqlangan edi. Afsuski, 1991-yillardagi ichki urushlar natijasida qadimiy ashyolarning barchasi vayron qilindi.

Bir necha yil avval Ayxonim tepaligidan noqonuniy qazish ishlari natijasida qo‘lga kiritilgan katak tosh plastinka va 195 dona eski tangalar va ularni chet elga olib chiqishni maqsad qilgan kontrabandachilar politsiya tomonidan toʻxtatilib, bir kishi hibsga olingan edi. Bu ishlar Axborot va madaniyat bo‘limiga topshirilgan bo‘lib, belgilarda lavha va tangalar G‘arbiy yunon davriga (miloddan avvalgi II-asr) tegishli ekanligi ko‘rsatilgan. Toharda koʻplab tarixiy hududlar mavjud boʻlib, ulardan eng mashhurlari Xoja Bahouddin ziyoratgohi, Xoja Xizr ziyoratgohi, Hazrat ziyoratgohi (Vaqf), Xoja ziyoratgohi (Changal), Pir Farxor va Zobin qalʼasidir.

Sanoat

Tohar viloyatida sanoat ishlab chiqarish korxonalari yoʻq, lekin aholining hunarmandchilik bilan shugʻullanish imkoniyati yaxshi, ular orasida hayvon terisidan tikilgan chamos, hayvon junidan toʻqilgan pashmina, putin kashtadoʻzlik va xamek kashtalarini qayd etishimiz mumkin. Dasht qalʼa toʻquvchisi tuman aholisi uchun jundan foydalangan holda ustki kiyim (palto), jilet va bosh kiyimlar ishlab chiqaradi va ko‘pincha qo‘l to‘qimasi ichki bozorlarga olib kelib sotiladi. Biroq bu tarmoqlar bozor yo‘qligi sababli avvalgi qiymatini yo‘qotgan. Soʻnggi paytlarda Alche dozi sanoati rivojlanmoqda. Viloyatdagi xotin-qizlar hunarmandchiligi ham tahsinga sazovor bo‘lib, har yili milliy ishbilarmonlarni ushbu sohani bozorga chiqarishga undash maqsadida hunarmandchilik ko‘rgazmalariga taklif etilib, bozorga chiqarishga harakat qilinmoqda.

Qishloq xo‘jaligi

Hudud qishloq xoʻjaligidagi asosiy viloyatlaridan biri boʻlib, aholisining aksariyati dehqonchilik, chorvachilik va bogʻdorchilikka tayanadi. Bu viloyatda 130 ming gektar sug‘oriladigan, 300 ming gektar la’lmi yer bo‘lib, ular asosan ikki mavsumda guruch, bugʻdoy, arpa va joʻxori kabi mahsulotlar ekiladi. Bu viloyatda koʻplab serhosil va manzarali bogʻlar bor. Bu bogʻlarning mevalaridan olma, olcha, olcha, nok, shaftoli, oʻrik, uzum, qovun, tarvuz, soʻnggi paytda bodring, gulkaram, rim baqlajonlari yetishtirilmoqda. Viloyatning qishloq xoʻjaligi taʼminotidan eksport qilinadigan mahsulotlar viloyatning oʻzidan tashqari boshqa viloyatlarga ham eksport qilinadi.

Tohar viloyatining askar tumanlari suvga boy. Farxor va Varsaj tumanlarida suv mo‘lligi tufayli chorvachilik yanada rivojlangan bo‘lib, fermerlar chorva mollarini ko‘pincha Pokiston, Tojikiston kabi xorijiy davlatlarga sotishadi. Viloyat Afg‘oniston bo‘yicha guruch, ava, sholi yetkazish bo‘yicha 2-o‘rinda turadi. Tohar viloyatining 1 yillik guruch hosili 23 ming gektar va sholi hosili 75 ming tonnani tashkil qiladi.

Energiya

Koʻkche dengizi viloyat hududidan o‘tgan bo‘lib, Amu dengiziga quyiladi. Ammo hech qanday to‘g‘on mavjud emas. Tolegʻon aholisining elektr energiyasi Kobul kabi chetdan olib kelinadi va Tojikistondan sotib olinadi. Tuman va qishloqlarda aholining koʻpchiligi kichik suv toʻgʻonlari qurib, oʻzlarini zarur elektr energiyasi bilan shu orqali taʼminlaydi.

Sport

So‘nggi paytda boshqa viloyatlarda boʻlgani singari, sport Tohar viloyatida ham yaxshi rivojlandi. Ilgari kurash, tosh otish va mahalliy sport turi (Gʻorsi) mashhur boʻlgan boʻlsa, ayni paytda boks, taekvondo, karate, dzyudo, kung-fu, voleybol va futbol, kriket, sambo, zorxane, kurash, stol tennisi kabi sport turlari ham faollashayotir. Aksariyat yoshlar va o‘smirlar shu sport turlari bilan shug‘ullanmoqda.