Ro‘zimboy Hasan “Kechuv”idagi kechmishlar
Har davr adabiyotining o‘z ustuni bo‘lgani kabi, Xorazmning gujumi, ya’ni chinori deya qalami o‘tkir ijodkor Ro‘zimboy Hasanni ayta olamiz. Ro‘zimboy Hasan 1957-yilda Xorazm viloyati Bog‘ot tumanining Qulonqorabog‘ qishlog‘ida tug‘ilgan. Toshkent davlat universitetining jurnalistika fakultetini tugatgan. 37 yildan buyon o‘z sevgan kasbi, jurnalistika sohasi bo‘yicha matbuotda ishlab kelmoqda. Ijodkorimiz, yurt tarixi, zamondoshlar, taniqli san’atkorlar va el suygan insonlar haqida 40dan ortiq kitob va risolalar muallifi. Ro‘zimboy Hasan o‘zbek adabiyotida roman-esse janri rivojiga munosib hissa qo‘shgan. Yozuvchining “Kechuv”, “Ufq ortidagi umr” roman-esselari chop etilgan. Shu bilan birga, yozuvchining “Bir boshqacha odam”, “Yildirim yo‘li” roman-esselari o‘quvchilar qo‘liga yetib borish arafasida. Shu o‘rinda, yozuvchining yana bir jonli tarixga ega bo‘lgan asari “Kechuv” romanini tahlilga tortsak. “Kechuv” romani roman-esse shaklida yozilgan bo‘lib, yozuvchining tili bilan aytganda bu asar “vasiyat” o‘laroq yozilgan. Vasiyat so‘ziga o‘quvchi sal tushunmasligi, mumkin. Demakki, “Kechuv” romani Ro‘zimboy Hasanga “yozing!” tariqasida aytilgan. Kim tomonidan aytilgani hammani qiziqtirishi tabiiy. Buni asar “Boshlov” qismida bilib olamiz.
Yozuvchi bu asar yozilish tarixini shunday izohlaydi: aytishlaricha, Muhammad hoji buva haqida hujjatli film yaratilayotgan ekan. Bu film ssenariysini, tabiiyki, muallifimiz yozadigan bo‘lgan. Xorazm vohasining buyuk iste’dodi, o‘zbek adabiyotida o‘chmas iz qoldirgan buyuk shoir Matnazar Abdulhakim esa ularga maslahatlarini ayamasdan beradigan bo‘ldilar. Vaqtlar o‘tib, yozuvchimiz Ro‘zimboy Hasan Matnazar Abdulhakim yoniga boradilar. Matnazar Abdulhakim ularga qarata “Muhammad hoji haqida yirik biror narsa yozish kerak. Roman-esse ko‘rinishida. Ovropa va Rus adabiyotida bu janr takomilga yetgan. Bir shaxsning butun hayotini bor bo‘yicha ko‘rsatish katta mahorat talab etadi. Buning uchun ma’lum qolip-adabiy janr kerak bo‘ladi”-deya ta’kidlaydilar. Ular erinmasdan, yozilajak asarning tuzilishi, voqealar yo‘nalishi, davr qiyofasini qanday berish kerakligi haqida o‘rgatadilar. Adib, bu asar yozilishi uchun ko‘p material to‘plash kerakligini bot-bot uqtiradilar. “XIX asr Sharq va G‘arb madaniyati orasidagi tafovutni o‘zida yo‘qota bilgan, yaxlitlikka aylantirgan, og‘ir zamonlarda elga bosh bo‘lish taqdiriga yozilgan insonning naqadar ulkan shaxs bo‘lganini tasavvur etib ko‘r” deya Matnazar Abdulhakim o‘z kechinmalarini endi yozilajak asar qahramoni misolida aytib beradi. Shu paytda, yozuvchimiz, R. Hasan agar bu asar, roman-esse yozib tugallansa qanday nom berilajagini so‘raydi.
“Kechuv”. Ramziylik ma’nosida. Odatda, ko‘priklar kechuvlar o‘rnida barpo etiladi. Ko‘prikdan to‘rt hatlab o‘tish mumkin. Kechuv inson uchun sinov vositasi. Muhammad hoji asrlar, tuzumlar, siyosatlar to‘foni kechuvlarini kechib o‘tgan shaxs”.. deya javob oladi.
“…1 haftadan so‘ng og‘ir dard Matnazar og‘ani olib ketdi. Yo‘qotishimiz ko‘lamini hali hamon anglab yetganimiz yo‘q” deya chuqur iztirob ila bayon etadi yozuvchi. O‘quvchi nima uchun “vasiyat” asar deyilganiga quydagi jumlalar orqali guvohi bo‘ladi:
“Kechuv roman-esseni yozish zimmamga tushdi. Bu ko‘lamdagi asarni yozmaganimga ko‘p qiynaldim. Shunday paytda barchamizga ustoz, betakror maslahatchi bo‘lgan Matnazar og‘aning vasiyatomuz reja-maslahatini bajaray deb ushbuni qoraladim». Matnazar Abdulhakim:
Nolimaymiz shukur, zamondan hamon,
Burda nonni surtib ko‘zlarimizga.
Dengizdek, daryodek oqib, haq tomon,
Asta kelmoqdamiz o‘zlarimizga degan edi “Ko‘prik” dostonida. Matnazar Abdulhakim «Ko‘prik» dostoni va Ro‘zimboy Hasanning “Kechuv” romani deyarli o‘xshash. Chunki, har ikkala asar mavzusi bir g‘oya asosida birlashgan. Xalqimizning boshiga tushgan og‘ir va ayanchli kunlar, bir burda nonning qadri, yosh go‘daklar, erta yostig‘i qurigan kelinlar, dodlab qolgan farzand dog‘ida kuygan onalarning iztiroblari ro‘y-rost ko‘rsatilgan. Shundandir, balki “Ko‘prik” va “Kechuv” deya nomlangani. Ikkala nomning bir biriga mushtarakligi. Matnazar Abdulhakim ta’kidlaganidek, ko‘priklar kechuvlar natijasi o‘laroq paydo bo‘ladi. Yozuvchi “Kechuv” romanida Muhammad hoji bobo obrazi orqali butun millatning yashash tarzi, millionlab insonlarning kechinmalari, boshidan kechirgan istibdod kunlari ochib berilgan. Sujet chizgisi bir yakka shaxs misolida gavdalangan. Asar boshlanmasida hatto bozorga borish xavfli bo‘lib qolgani, yo‘lda kimdir bilan hatto suhbat qurishga hayiqish, zamona zayli, og‘ir tuzum girdobiga tushib qolishdek xadik odamlarning yuragini olib qo‘ygan edi. An shunday tahlikali zamonda yashab turib, erkatoy, suyukli nevarasining ko‘zlarini mo‘ltiratgancha,
“«-Bozordan qovun opkelasizmi?” degan yalinishomuz iltimosiga hoji buvaning “olib kelaman” deya javob qaytarishi, xalqimizning qon-qoniga singib ketgan insoniylik, bolalarni naqadar ulug‘lab suyushlari, bolajon xalq ekanini yana bir bor isbot etganday, nazarimizda. Shu asnoda, asarning o‘qishliligini oshirgan o‘rin, Xorazm shevasining ham romandan joy olishi quvonarli holat, bizningcha.
“-Dim ko‘p qovun opkelasizmi?”
“-Dim ko‘p opkelaman”.
“Dim” so‘zi Xorazm shevasida “juda”, “ko‘p” degan ma’nolarni anglatadi. Asar tilining boyishiga tom ma’noda shevalarning ba’zi o‘rinlarda qo‘llanishi asos bo‘ladi.
Shu o‘rinda, Kechuv romanidagi Muhammad hoji buvaning naqadar ilmli ekani va o‘z qadriyati, dinini ulug‘lashiga e’tiborimizni qaratsak. NKVD boshlig‘i tomonidan so‘roq qilinayotgan paytda boshliq Muhammad hoji bobodan ma’lumotlarini yozishni so‘raydi.
“-Aminaddinov, savodingiz bormi?
-Bor, Alhamdulillah.
-Bu yerda Xudoni tilga olma!
-Tilga olsak, olmasakda bor-da baribir.
-Kim?
Hoji buva bosh barmog‘i bilan tepani ko‘rsatdi:
-Yaratgan egam” deya odob va go‘zal xulq ila. Hatto o‘lishi muqarrarligini aniq bilib tursada, diniga, e’tiqodi va iymoniga sodiq qoldi.
Boshliqning, “-hech qanday Xudo-pudo yo‘q! Faqat o‘rtoq Stalin bor! Tushundingmi!” deya bir insonni Xudo darajasiga ko‘tarishida na axloq, na din va na e’tiqodga sadoqat tushunchasi borligi ro‘y-rost ko‘rinib turgan edi. Xudosizlik aslida millatni ichdan yemiradi. Johillik, diydaning qotib ketishi, oqibatning yo‘qolishi, bola otasini, uka akasini tan olmaslik ana o‘sha dinsizlik, iymonning sustlashuvidan darak, aslida. Ular doxiy deya atagan Stalin “din xalq uchun afyundir” degan aqidani ilgari surgan. Haqiqiy botqoq ichidagi, razolat manbai, aslida o‘sha odam edi. Hamma yoppasiga ilgari surayotgan tuzum fanati bo‘layotgan bir paytda ilm egasi, dunyo va din ilmlari sohibi Muhammad hoji bobo jaholatni-ma’rifat nuri ila yengganiga bot-bot amin bo‘lamiz. Muhammad hoji bobo 1892-1896-yillarda Fransiyaning Tuluza sharidagi suv xo‘jaligi kellejida o‘qigan. Turkiyaning Istanbul shahrida o‘qish amaliyotini o‘tagan va yozgi ta’tilda esa Saudiya Arabistoniga ziyoratga boradi. Tergov qilayotgan boshliqning ularga javoban bergan “O‘, sayohatga bordim de?” deya Islom dini ustunlaridan biri bo‘lgan ulug‘ Haj ziyoratini oddiygina sayohat deya atashi qanchalik tuban va razolatga cho‘mgan tuzum qurboni ekani butun qon-qoniga singib ketganidan yaqqol dalolat beradi. Muhammad hoji boboning ko‘pgina, tarbiyasiz va kurakda turmaydigan so‘zlarga go‘zal odob ila javob berishi asl o‘zbek ota-bobolariga hos lutfni namoyon qilayotgan edi, nazarimizda. Chunki, asliyatingni bilmoqchi bo‘lsang, kimlar avlodi ekaningga boq.
Xulosa o‘rnida aytganda, o‘zbek xalqi boshidan o‘tkazgan turli azob-uqubat, istibdod kunlarni mardonavor, go‘zal sabr ila yengib o‘tgan. Tahsinga sazovor jihati esa, ular bu qora kunlarda, dinini sotmagan, o‘z e’tiqodiga qarshi chiqmagan, vijdoniga hilof ish tutmagan. Mana shunday, jonli tarixni gavdalantirishda Muhammad hoji boboning qilgan xizmatlari butun o‘zbek xalqi tarixini o‘zida jamlab, tasvirlay olgan. Yuksak e’tirof va avlodlarga to‘laqonli o‘rnak bo‘la oladigan buyuk asar yozgan Xorazm elining qalami o‘tkir ijodkori, yozuvchi Ro‘zimboy Hasanga tahsinlar aytsak, ayni muddao bo‘ladi, nazarimizda. Xorazm elining Muhammad hoji boboday qahramoni borligidan faxr tuyamiz va ruhlari shod bo‘lishini tilagan holda, bu asar o‘qishli, yurakni ezuvchi va qaysidir ma’noda o‘sha tuzumga nafrat uyg‘otuvchi boy tarixga ega asar bo‘lganini his qilish qiyin emas, nazarimizda. Bir so‘z bilan aytganda, “vasiyat” a’lo darajada bajarilgan. Zimmaga yuklangan vazifani Ro‘zimboy Hasan katta mahorat ila to‘laqonli amalga oshirgan. Shunday yozuvching borligidan faxrlan, Xorazmim!
Shahrizoda QOʻZIYEVA,
URDU filologiya fakulteti talabasi,
Alisher Navoiy nomidagi
davlat stipendiyasi sohibasi
