Mammad Amin Rasulzoda: Mustaqillik, kurash va erk timsoli
Ozarbayjon turkumi
Ushbu maqolada nafaqat turkiy dunyoda, balki butun islom olamida Ozarbayjon milliy istiqlol harakati va ilk respublika tuzumiga tamal toshini qo‘ygan, xalqimizning to‘ng‘ich farzandi Mammad Amin Rasulzoda ijodi, hayot yo‘li shiddatli voqealarga boy dostonga aylangani, siyosiy faoliyati, hayoti va kurashini aks ettiruvchi voqealarga o‘rin berilgan. Uning ayrim chet el adiblaridan tilimizga tarjimalari, turli mamlakatlarda nashr etilgan she’rlari ham ushbu maqolada o‘z aksini topgan.
“Musulmon yoshlar tashkiloti”da tashlangan qadam
Mammad Amin Rasulzoda 1884-yilning 31-yanvarida Bokuning Novxani qishlog‘ida dindor oilada tug‘ilgan. Otasi Oxund Hoji Molla Alabqar ulamo bo‘lgan. Biroq, u o‘g‘lining shariat odami, diniy arbob bo‘lishini xohlamadi. Shuning uchun M.A.Rasulzodani dunyo ilmlarini o‘rganishga yo‘naltirdi. Birinchi taʼlimni ikkinchi “rus-musulmon” maktabida olgan. Bu yerni tamomlagach, Bokudagi texnikumda rus tilida o‘qishni davom ettiradi. Inqilobiy faoliyatining dastlabki yillari shu davrga tegishli.
Ozarbayjon xalqi hayotiga befarq qaray olmaydigan Rasulzoda yoshligidan siyosiy hayotga qo‘shiladi.Yosh mutafakkir 17 yoshida yashirincha faoliyat yurituvchi “Musulmon yoshlar tashkiloti”ni tuzadi. Bu tashkilot XX asr boshlarida mamlakatimizda rus mustamlakachiligiga qarshi kurashgan birinchi yashirin siyosiy tashkilot edi.
Jurnalistdan davlat arbobigacha
O‘sha davrda M.A. Rasulzoda tuzgan “Musulmon yoshlari tashkiloti”ning targ‘ibot ishlarida “Hummat” gazetasi muhim o‘rin tutgan. Mammad Rasulzoda “Hummat”ning Kavkazdagi turk (Ozarbayjon) ommaviy axborot vositalari orasida birinchi partiya organi ekanligini ko‘rsatdi. Bu davrda matbuot kengayib, rivojlanib, ijtimoiy-siyosiy fikr shakllanishiga turtki bo‘ldi. Matbuotga bo‘lgan qiziqish uning milliy o‘zlikni anglashdagi muhim roli bilan ham bog‘liq edi.
1903-yilda Tbilisida chiqadigan “Shargi-rus” gazetasida uning “Bokudan maktub” nomli birinchi maqolasi bosiladi. Unda u ilm-fan, ta’lim va maktabning ahamiyati haqida ko‘proq so‘z yuritgan. Rasulzodaning o‘sha davrning hozirgi muhitiga, rus avtoritar tuzumiga qarshi kurashini aks ettiruvchi ko‘plab maqolalari qator gazeta va jurnallarda chop etilgan.
Rasulzoda 1909-1913 yillarda Eron va Turkiyada faoliyat yuritdi va do‘stlariga ma’naviy yordamini ayamadi. 1913-yilda Bokuga qaytgan mutafakkir “Musavat” partiyasining asosiy mafkurachisiga aylanib, partiya faoliyati yoʻnalishida oʻzgarishlar kiritdi, koʻproq turkiy gʻoyalar asos qilib olindi.
M.A.Rasulzoda muharrirligida nashr etila boshlagan “Achchiq so‘z” gazetasi “Musavat” partiyasining matbuot organi sifatida nashr etilgan. Bu gazeta matbuotimiz tarixida “turk adabiy tilida” nashr etilgan birinchi matbuot edi.
Rossiya imperiyasi parchalanganidan keyin, 1918-yil may oyida Zaqafqaziya dietasining tarqatilishi va Gruziya mustaqilligining e’lon qilinishi Ozarbayjon hududida hokimiyat bo‘shlig‘i xavfini tug‘dirdi.
Seymning Ozarbayjon aʼzolari 27-may kuni yigʻilish oʻtkazadi. Unda
Ozarbayjon Milliy kengashi tuzilib, raisligiga M.Rasulzoda saylanadi.
28-may kuni Ozarbayjon Milliy kengashi o‘zining mustaqilligini butun dunyoga e’lon qildi.
“Xalq uchun erk, xalqlar mustaqilligi” shiori bilan tashkil etilgan bu hukumat qisqa muddatda katta ishlarni amalga oshirdi. Davlat mavjudligini isbotlovchi bayrog‘, madhiya va gerb qabul qilinib, qator islohotlar amalga oshirildi. Mamlakatda to‘liq erkinlik hukm surdi.
23 oylik faoliyati yakunida rus-mason bolshevizmi Ozarbayjon Respublikasini vayron qilganidan soʻng, M.Rasulzoda muhojirlik hayotini oʻtkazishga majbur boʻldi. Boshiga tushgan shafqatsiz ofatlarga qaramay, u o‘z yo‘lidan qaytmadi, doimo Vatani, millati ortida turdi. Siyosiy maqolalarini quvg‘inda bo‘lganida ham turli jurnallarda chop ettirdi.
Adabiy faoliyat
Mammad Rasulzoda siyosiy faoliyati bilan birga, adabiyotga muhabbati bilan ham yodda qolgan. Uning muharrirligida bir qancha gazeta, jurnal, byulletenlar nashr etilgan, rus, fors, fransuz tillaridan asarlar tarjima qilgan.
Kitoblari Ozarbayjon, Turkiya, Eron, Rossiya va boshqa Yevropa davlatlarida nashr etilgan bo‘lib, asarlarida ko‘proq M.A.R-zoda, Rasulzoda, Marzoda, Murattib, M.Amin, Nish, Sosialist, Homon imzolaridan foydalangan.
Tarjimalar: rus tilidan A.B.Blumning “Mehnatkashlar sinfiga ozodlik kerakmi?”, M.Gorkiyning “Ona” romanining bir qismi, F.M.Dostoyevskiyning “Burgut” qissasi, Shayx Jamoliddin Afg‘oniyning fors tilidan “Milliy birlik falsafasi”, fransuz tilidan A. Dodening “So‘nggi saboq” hikoyasini ozar tiliga tarjima qildi.
“To‘satdan balo”, “Zulmatdagi chiroqlar” nomli 2 ta spektakl yozdi. Ularda xalqni o‘z tarafiga chaqirish, haq-huquqlarini talab qila bilish, istiqlolchilik harakatini targ‘ib qilish asosiy o‘rin tutgan. Nashr etilgan she’rlarida ilm-ma’rifatning ahamiyati, jamiyatda pulning asosiy mavqei, odamlarning nohaqlik va adolatsizlikka duchor bo‘layotgani, arman-musulmon qirg‘ini, begunoh insonlarning nohaq o‘ldirilishi haqida yozgan, adabiy yo‘nalishda ortidan oltin namunalar qoldirgan, shular bilan birga u odamlarni ko‘nglini yo‘qotmaslikka, pessimist bo‘lmaslikka chaqirdi. Bunga esa “Birodarim, do‘stim” misrasi misol bo‘la oladi:
Ukam, do‘stim, bechora charchagan ukam,
Kim bo‘lsang ham ruhing yig‘lamasin.
Yana bir 3 misrali she’rida yoshlarni qahramon bo‘lishga, hech kimga muhtoj bo‘lmaslikka chaqiradi:
Dunyoga kiring va qahramon bo‘ling!
Asrni yo‘qotib, polvon bo‘ling!
Qattiq harakat qiling, muhtoj bo‘lmang!
Agar siz yaxshi odam bo‘lsangiz, yaxshi qalb bo‘ling.
Hech qachon ishonmang, umidingizni yo‘qotmang
Sabr-toqatingizning chegarasi yo‘q.
M.A.Rasulzoda 1955-yilda Turkiyaning Anqara shahrida vafot etgan. B.Vahobzoda uning xotirasiga “Ulug‘ qabr” va “M.A.Rasulzoda xotirasiga” she’rlarini bag‘ishlagan. Shoir bu she’rlarida daho mutafakkirni qayg‘u bilan eslaydi, uning betakror ekanligini ta’kidlaydi. Keling, she’rning bir baytiga e’tibor qaratsak:
Qarz bo‘lsada Vatan senga, xalq senga,
Bu yerdan senga qabriston bera olmadik.
Ozarbayjon, Ozarbayjon, Ozarbayjon…
Tarixda insoniy g‘oyalar tashuvchisi bo‘lgan shaxslargina qoladi, ta’kidlash joizki, xalqni aynan ana shunday shaxslar tan oladi. M.A.Rasulzoda ana shunday shaxslardan biri edi.
U o‘z tarafdorlari bilan birgalikda Sharqda birinchi Demokratik Respublikani tuzdi. Ozarbayjon Respublikasi mohiyatan dunyoviylikka asoslangan edi. Rasulzoda dunyo qonuniyatlarini juda yaxshi tushundi. U Ozarbayjonning kelajagi va har tomonlama rivojlanishi faqat dunyoviy asosda bo‘lishi mumkinligini bilardi.
Yosh avlodga tez-tez murojaat qilib, Vatan mustaqilligi uchun kurashga chaqirdi. U umrining oxirigacha Ozarbayjon mustaqilligi uchun kurashdi. O‘lim yoqasida bo‘lganida Ozarbayjon, Ozarbayjon, Ozarbayjon deya mangulikka ko‘zlarini yumdi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1) “Davlat hunari ozarbayjon xalqining qonida” M.A.Rasulzoda.
2) “Milliy birlik”, Mammad Amin Rasulzoda. Boku “Chirag” nashriyoti, 2009. 176 b.
3) “Mammad Amin Rasulzoda ensiklopediyasi”, M. Yoqublu. Boku 2013 yil.
4) “Rasulzoda milliy davlatchilik g‘oyalari”. “Xalq fronti” ‒ 2012-fevral 1-N 18 – B.11.
5) “Hozirgi Ozarbayjon she’riyatida milliy tarix”, Tevfik Abdulhasanli.
Muallif: Imoma ISMOILOVA,
Tarjimon: Hamida ISKANDEROVA
(Ushbu maqola “Kafkazh Media Group” Media va Yayim LLC tashkiloti bilan hamkorlikda tayyorlandi)