Asrlar siriga burkangan qal’a
Bokuning eng ulug‘vor va eng sirli yodgorligi Qiz qal’asi (Giz Galasi) Eski shaharda (Icheri Sheher) qal’asining janubi-sharqiy qismida joylashgan. Ozarbayjon me’morchiligining bu noyob obidasi Sharqda o‘xshashi yo‘q deya ta’riflanadi. Qurilish sanasi va maqsadi haqida ko‘plab bahs-munozaralar mavjud bo‘lgan ushbu yodgorlik bugungi kunda o‘zining beqiyos shakli hamda go‘zal afsonalari ila sayyohlar e’tiborni o‘ziga jalb etib kelayotir.
Qurilish sanasi noma’lum
Qal’a qirgʻoq boʻyidagi qoya chetida qurilgan boʻlib, balandligi 28 m, diametri 16,5 m boʻlgan silindr shakliga ega, mahalliy boʻz ohaktoshdan yasalgan devorlarining qalinligi 5 metr, tepasi esa 4 metrni tashkil etadi.
Qal’aning ichki maydoni 8 qavatga bo‘lingan. Yorug‘lik tor deraza orqali ichkariga kiradi. Qal’a devorlarining qalinligida boʻshliqlar oʻrnatilgan boʻlib, uning ichida diametri 30 sm boʻlgan sopol truba yotqizilgan degan ma’lumotlar ham mavjud. Qal’aning ichida 21 metr chuqurlikdagi quduq uchinchi yarusdan suvli qatlamlargacha qoyaga teshib qoʻyilgan. Ushbu qal’aning qurilish sanasi aniq ma’lum emas. Uning qurilish vaqti XII-asrga borib taqaladi deya taxmin qilinadi. E’tiborlisi, qal’a ichidan muzey ham joy olgan.
“Virgo yoxud bokira qizning toshi”
Qiz qal’asi tarixi haqida ko‘plab afsonalar zamonamizgz qadar yetib kelgan. Ularning aksariyati “Virgo” so‘zining ma’nosi bilan bog‘liq. Rivoyatlardan birida aytilishicha, shoh qizini sevib qolgan va unga uylanishga qaror qilgan. Bunday taqdirdan o‘zini qutqarib, otasini fikridan qaytarishga uringan qiz shohdan minora qurishni va qurilish tugashini kutishni so‘radi. Qurilish tugashi bilan podshoh fikridan qaytmadi, keyin qiz minoraga chiqib, u yerdan o‘zini dengizga tashladi. Shundan so‘ng, malika sindirgan tosh “Bokira qizning toshi” deb nomlandi va qizlar kelin bo‘lib, unga gullar olshi urfga kirdi.
Bu afsonaning yana bir talqini bor: u o‘zini dengizga tashlaganidan so‘ng, uning sevgilisi podshohni o‘ldirib, sevgilisi uchun qasos oladi, lekin u tez orada suv parilari qizni qutqarganini bilib qoladi. Bir muncha vaqt o‘tgach, sevishganlar bir-birlarini topib olib, oila qurishadi
Injildagi afsonaga ko‘ra, Iso Masihning o‘n ikki havoriylaridan biri Avliyo Bartolomey Qiz qal’asi yaqinida qatl etilgan. Bartolomey eramizning 1-asrida Boku hududida yashab, butparast qabilalar orasida nasroniylikni targʻib qilgan. Biroq Bartolomeyning ta’limoti rad etilib, “Qiz qal’asi” devorlarida qatl etildi. Keyinchalik qatl qilingan joyda kichik ibodatxona qurilgan.
Taxminlarning rad etilishi
Tarixchilar tomonidan XII asrda Qiz minorasi Bokuning mudofaa tizimi safiga kirib, Shirvonshohlar davrining eng qudratli qal’alaridan biri bo‘lgan Boku qal’asining bosh qo‘rg‘oniga aylangani ta’kidlab kelinardi. Ammo keyingi barcha tadqiqotlar qal’aning mudofaa maqsadi haqidagi barcha taxminlarni butunlay rad etdi. Na shakli, na ichki tuzilishi, na joylashuvi bo‘yicha u hech qanday mudofaa maqsadlarini ta’minlamadi va buning uchun shunchaki yaroqsiz edi.
Buning yorqin misoli derazalarning joylashishidir. Qal’ada ulardan bir nechta bor, ular pollarda emas, balki yuqoriga ko‘tariladigan zinapoyalar bo‘ylab joylashgan va ular pastga emas, balki yuqoriga qaraydi deyishadi.
Agar siz qal’aga yuqoridan qarasangiz, oyog‘i dengizga qaragan to‘qqiz raqamdan boshqa narsa emas. Biroq bu to‘qqizlik nimani anglatadi, hali ham sirligicha qolmoqda.
Xunzar
Qiz qal’asining eski nomi Xunzar deb atalgan. Qadimda hatto butun Boku shahri ham Xunzar deb atalishi mumkin edi, degan qarashlar mavjud. Polshalik sayohatchi M.Anjeykovich XIX-asrda yana bir afsonani qayd etadi. Unga ko‘ra, Boku shahriga Xunzar asos solgan.
Xunzar oʻziga muhtasham saroy qurib, unda ayoli Zummuriada bilan uzoq vaqt yashagan.
Ammo vaqt o‘tishi bilan, Zummuriada undan qochib ketib, oʻzini maʼbuda deb eʼlon qiladi. Vafot etganlar bilan hech qanday munosabatda bo‘lishni istamay, o‘ziga minora qurdiradi va u har doim yolg‘iz yashagan.
Bu minorani bugungi kunda Xunzar nomli shahardagi dengizning (Qiz qal’asi) ustidan ham ko‘rishimiz mumkin. Qizig‘i shundaki, Qiz qal’asi 1806-yilgi xaritada “Qalis Xonzor” (Xonzor qal’asi) deb belgilangan. Ammo bu afsonani mutaxassislar u qadar ishonchli manba sifatida bilmaydi. Xunzar so‘zini shu paytga qadar hech kim aniq tarjima qila olmagan.
Afsonaviy an’ananing davom etishi
Go‘zal hamda uzoq asrlik afsonalarga qiziqish ortidan Qiz qal’asidan sakrab, o‘z hayotini xavfga qo‘yadiganlar ham topila boshladi. Bunday keskin harakatlar bir necha marta amalga oshirilgach, butun hudud bo‘ylab himoya ko‘zoynaklari o‘rnatildi. Biroq sayyohlar ularni suratga olishga xalaqit beradi, deya hisoblashadi.
Yuqoridagi afsonada ta’kidlanganidek, sevgan yigitini yaxshi ko‘rgan, lekin ota-onasi u bilan birga bo‘lishga ruxsat bermagan qiz pastga sakragan. Bir necha kundan so‘ng, yigit kelgan va uning ortidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri toshli yo‘lakka chiqqan deya ishoniladi.
Minora uzoq asrlik tarixiga qaramay, o‘z nomiga to‘liq mos keladi. Yevropalik sayyohlar tarixiy joziba bilan sug‘orilgan bu afsonaviy joyni ziyorat qilishga intilib, toshli go‘zallik sirlarini ochishga harakat qiladi.
Tarixiy manbalarga ko‘ra, aslida, qal’aning bunday nomlanishi ushbu inshootning hech qachon dushman tomonidan qo‘lga kiritilmagani bilan bog‘liq. Betakror afsonalar hamda Boku hikoyalariga qaramay, tarixchilar ushbu o‘ziga xos versiyaning to‘g‘riligini ta’kidlashadi.
Har qanday versiya hamda farazlarga qaramay, ushbu fusunkor qal’a asrlar siriga burkangan sarguzashtlarni sevuvchilar uchun sevimli maskan bo‘lib qolaveradi. Ehtimol, uning go‘zalligi, diqqatga sazovor ekanligining siri ham shundadir.
Haqiqat va tarix toshlarida go‘zal afsona singdirilgan shaharning bosh minorasi ‒ “Giz Galasi”ning nafaqat Boku shahrining, balki dunyoning eng jozibador minoralaridan biri deya qaralishi ham bejiz emas. Xullas, ming marta eshitgandan, bir marta ko‘rgan afzal deyishadi.
Haqiqat va tarix toshlarida go‘zal afsona singdirilgan – shaharning bosh minorasi “Giz Galasi”, ya’ni bokira qasrning nomi uning hech qachon dushman tomonidan qo‘lga kiritilmagani bilan bog‘liq deb qarash mavjud ekan, qal’a hali hanuz o’zining jozibasini yo‘qotmaydi. Qiz qal’asiga tashrif buyuring, uning sirlaridan bahra oling va o‘zingiz uchun uni qayta kashf eting.
Sevinch ERKINOVA,
turkona.uz muxbiri