Lola ‒ Usmonli imperiyasining ramzi!
Turkiyada baxt Lola tagida yashiringan degan afsona bor. Shuning uchun turklar bu gulni juda qadrlashadi. Lolani ko‘rganingizdan so‘ng, uni abadiy sevib qolasiz, deb ishoniladi!
Ko‘p odamlar adashib Gollandiyani lolalar vatani deb o‘ylashadi. Darhaqiqat, bugungi kunda bu mamlakat butun dunyodagi eng yirik lolalar ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi. Ammo, aslida, oliyjanob gul Gollandiyaga, shuningdek, boshqa Yevropa mamlakatlariga faqat Xl asrning o‘rtalarida olib kelingan.
Go‘zal lolalar Yevropaga XVI asrda Konstantinopoldan (u davrda Istanbul shunday atalgan) olib kelingan.
Taxminlarga ko‘ra, lolalar yetishtirila boshlangan birinchi mamlakat O‘rta Osiyo va Eron edi. Aynan bu yerda Lola haqida birinchi yozma eslatmalar XI-XII asrlarda topilgan. Forsning adabiy asarlarida gul “gulbash” deb nomlangan, bu “salla gul” degan ma’noni anglatib, shakli gulga o‘xshash sharqona bosh kiyim demakdir.
Turklar ham tez orada o‘z vatanlarida lola gulini yetishtirishni boshladilar.
Muhtasham Sulaymon hukmronligi davrida (1520-1566) 300 ga yaqin yangi dekorativ lolalar navi paydo bo‘ldi! O‘sha paytda Turkiyaga tashrif buyurgan yevropaliklar uning bog‘lari va… turklarning lolalarga ishtiyoqini ko‘rib hayratga tushishardi.
Turklarning lolalarga bo‘lgan muhabbati bir yarim asrdan keyin, Ahmad III (1703-1730) davrida gullab-yashnagan. Keyin bir necha ming navlar yetishtirildi va Istanbul (Islom bo‘l) deb nomlandi va ushbu muqaddas maqomga ega bo‘ldi – bu Islomning ramzi hisoblangan. Turkiya tarixidagi bu davr “Lale Devri” – “lolalar davri” bo‘ldi.
Lola Usmonli imperiyasining ramzi hisoblanib, Usmonli imperiyasi hukmdorlari davlati poytaxti Konstantinopol (hozirgi Istanbul)ni gerbini bezatgan.
Shu bilan birga, lola Usmonli sultonlari haramida mashhurligini yo‘qotmadi. Gul Usmonlilar sulolasining ramzi hisoblangan, uning tasviri bilan bezaklar avloddan-avlodga o‘tib kelgan. Faqat sulolaning qonuniy a’zolariga lola guli ko‘rinishidagi zargarlik buyumlarini ‒ broshlar, marjonlar, diademalar va uzuklarni taqishga ruxsat berildi.
Tomirlarida Usmonli sulolasining qoni oqayotgan sultonlarning opa-singillari va qizlari kiyimlarini va uy-ro‘zg‘or buyumlarini lolalar tasvirlangan kashtalar bilan bezash huquqi bilan maqtanishlari mumkin edi. Sultonning qonuniy turmush o‘rtog‘i, masalan, taniqli Xurram Sulton ham bunday huquqqa ega edi.
Sulton Ahmad, garchi u Sulton bo‘lmasa ham, Kosemga lolali chiroyli bezakni taqdim etdi. Shuning uchun, ko‘pchilik bunday zargarlik buyumlarini faqat sulola a’zolari kiyganidan g‘azablanishdi va u hali farzand ko‘rmagan edi.
Men bu belgiga shunchalik qiziqdimki, keyinchalik uni Xadicha Sultonda, uchta loladan iborat marjonda payqadim. Undagi rubin va zumrad eng yorqin toshlar edi. Zumrad ayollar uchun, yoqut esa erkaklar uchun ekanligiga ishonishgan.
Xadicha Sultonning qizi ham bo‘yniga kichkina lola taqib olgan. Maxsus Usmonli lolasi boʻlib, faqat Istanbulda ko‘rish mumkin bo‘lgan uchli barglari bo‘lgan qizil gul lola hali ham Turkiyada seviladi, ular eng hurmatli va sevimli gullar hisoblanadi.
Turkiyadagi lola do‘stlik va muhabbat ramzi bo‘lib, ular chin dildan baxt tilaganlarga – bayram uchun yoki shunchaki e’tibor belgisi sifatida taqdim etiladi.
Latofat ABDRIMOVA,
tarixchi va sharqshunos