Kaşgarlı Mahmud’un Divan-ı Lügati’t Türk Adlı Sözlüğünde Fiillerin Semantik Özellikleri ve Onların Modern Kırgız Türkçesindeki Fiillerle Karşılaştırılması
(Rusça aslından çevrilmiştir.( Bu yazı Uluslararası Volga Dergisi – Ural ve Türkistan Araştırmaları adlı dergide yayınlanmıştır.)
Doç. Dr. UsmambetovBayaman[1]
Çev. Hatice Karakaya[2]
Özet
Türkçenin dil yadigârlarından olan Divan-ı Lügati’t Türk, Kaşgarlı Mahmud tarafından yazılmış ansiklopedi, sözlük vb. niteliklerinde olan önemli bir yapıttır. Bu yapıt hakkında birçok araştırma yapılmış ve hâlâ da yapılmakta olduğu da belirtilmelidir.
Türk Edebiyatındaki yerini hâlâ korumakta olan Divan-ı Lügati’t Türk’ ün tek yazma nüshası var olmakla birlikte İstanbul’ daki Millet Kütüphanesinde olduğu da unutulmamalıdır. Rastlantı sonucunda bulunan bu eserin üzerine ilk çalışmayı Kilisli Rifat Bilge yapmış ve dağınık olan parçaları birleştirerek Türk Edebiyatına önemli bir katkıda bulunmuştur. Besim Atalay’ ın Türkçeye çevirmesiyle birlikte bu eserin üzerine yapılan çalışmalar silsilesi de başlamıştır.
Divan-ı Lügati’t Türk; Türkçenin söz varlığını, Türklerin yaşam tarzlarını, örf ve adetlerini, kültürel zenginliklerini bünyesinde bulunduran nadide bir eserdir. Bir dilin söz varlığı; adları, fiilleri, ikilemeleri, atasözlerini ve deyimlerini, edatları ve yabancı kelimeleri kapsayan geniş bir kavramdır. Eserin söz varlığı konusundaki çalışmayı ilk yapan kişi ise Carl Broskelmann’ dır. Bu makalede Kaşgarlı Mahmud’ un Divan-ı Lügati’t Türk adlı eserinde bulunan bazı fiillerin semantik özellikleri incelenecektir. Aynı zamanda etimolojik açıdan gelişim evreleri de analiz edilecektir.
Anahtar Kelimeler
Kaşgarlı Mahmud’ un Divan-ı Lügati’t Türk adlı sözlüğü, fiiller, semantik özellikler, etimolojik bakış açısı.
ABSTRACT
Divan-ı Lügati’t Türk, which is one of thelanguageheirlooms of Turkish, is an encyclopedia, dictionary, etc. writtenby Kaşgarlı Mahmud. It is an importantwork of art. Itshould be notedthat a lot of research has been done on thisworkand it is stillbeing done.
Itshould not be forgottenthat Divan-ı Lügati’t Türk, whichstillpreservesitsplace in TurkishLiterature, is in the Millet Library in Istanbul, althoughthere is onlyonemanuscript. Kilisli Rifat Bilge madethefirststudy on thiswork, whichwasfoundbychance, andmade an importantcontributiontoTurkishLiteraturebycombiningthescatteredpieces. With Besim Atalay’stranslationintoTurkish, a series of studies on thisworkbegan.
Divan-ı Lügati’t Türk; It is a rareworkthatincludesthevocabulary of Turkish, thelifestyles of theTurks, theircustomsandtraditions, andtheirculturalrichness. Vocabulary of a language; It is a broadconceptthatincludesnouns, verbs, reduplications, proverbsandidioms, prepositionsandforeignwords. Thefirstpersontowork on thevocabulary of thework is Carl Broskelmann. Inthisarticle, thesemanticfeatures of someverbs in Kaşgarlı Mahmud’s Divan-ı Lügati’t Türk will be examined. At thesame time, developmentalstageswill be analyzed in terms of etymology.
Keywords
Thedictionary of Mahmud of Kashgarcalled Divan-ı Lügati’t Türk, verbs, semanticfeatures, etymologicalpoint of view.
Giriş
Herkesçe bilinen, Kaşgarlı Mahmud’ un – Divan-ı Lügati’t Türk – (bundan sonra metinde “divan” olarak anılacaktır.)sadece Türkçe konuşan ulusların değil abartısız bir şekilde söylemek gerekirse bütün insanlık için evrensel ölçekte, eşsiz nitelikte yazılı bir anıttır. Bu yapıtın farklı yönleriyle ilgili sorular yıllardır bilim adamları tarafından araştırıldı. Araştırmacılar tarafından yapılan divanın dil özelliklerine yönelik çalışmaların yönü genel dilbilim alanına doğru olmuştur.P.K. Juze (1926,1927,1930);K.Brokelman (1918,1921,1928,1930), O.Pritsak(1950,1953,1955,1959), Yu.Kelli (1971,1972,1973,1988),R.Dankof(1972,1973,1975,1980), V.A.Zvegintsev (1964),I.V.Stebleva (1965), S. Klyaştorny (1974)ve diğerleri) ve Türki çalışmalar alanında J. Validov (1920), A.Fitrat (1920), A.Z. Validi Togan(1930), S. Ahallı(1958), S.M. Mutallibov (1947,1957,1961), A.M. Demircizade (1964), A.K.Kuryşzanov (1972),V.P.Aslanov(1972),B.Aruzbaeva (1972), Kh.G. Nigmatov (1972) ve diğerleri.
Kırgız dilbiliminde divan ile ilgili yapılan çalışmalar yetmişli yıllardan itibaren başlar. (B. Oruzbayeva (1972), B. Osmonalieva (1972), Z. Musabaeva (1975)Divan üzerinde yetmişli yılların başında yapılan bu çalışmalar 2011 yılından itibaren daha da hız kazanmış ve bu yıllardan itibaren divanı birçok farklı yönden ele alan çalışmalar ortaya konmuştur.(G. Zhamankulova (2011), I. Sultanaliyev (2012,2015),T. Tokoev (2015).
Divanda fiillerdoğrudan A.M.Şerbak(Şerbak,1962), B.Aruzbayevay(Aruzbayeva, 1972),N.Z.Gadjiyeva ve B.A.Sirebrennikava(Gadjiyeva ve Sirebrennikava,1986), D.N.Nasilova(Nasilav,2007) ‘ nın çalışmalarıyla doğrudan incelenmiştir.En son çalışmalardan birisi T. Tokoyev’in “Kaşgarlı Mahmut’un Divan-ı Lugati’t Türk Adlı Sözlüğündeki Yapısal ve Anlamsal Fiil Grupları” isimli monografi çalışmasıdır»(Takayev ve Siminava, 2015,s.47). Aynı yazarın «divan» nın çeviri versiyonuna sahip olduğu ve bunun da Kırgız Türkçesinin yeni bir uğraşı alanı olduğu belirtilmelidir.
Ayrıca bu makalede, «Divan»’ da geçen fiillerin Kırgız Türkçesindeki fiiller ile ilişkisi üzerinde durulacaktır. Bu fiillerin arkaik kullanımları hakkında bilgiler verilecektir.
Eski Türk dilinde, yap- kelimesi «örtmek, kapatmak» anlamına geliyordu ve farklı bağlamlarda ve anlamlarda oda kullanılıyordu. Örneğin 1. ‘yapmak’: Er Tom yaptı.– Adam bir duvar, bir ev yaptı.2. Örtmek(kaplamak): Sü keldi yer yapa çararçar .– Su geldi ve her yeri kapladı,‘kapatmak’–Er çapuk yaptı. Adam kapıyı kapattı.3. « uygulamak, yapıştırmak, fırınlamak» İglarötmök yaptı. Kadın pide yapmış(tandır duvarında). «ekmek pişirmek»(MahmudKaşgari, 2011 ,s.457)capfiili Kırgız Türkçesinde ise şu anlamlarda kullanılmıştır:1. « örtmek, kapatmak, kaplamak, kapamak» Cazgımaldı capsa, calıkalat, calıkalbasa canı kalat.(Atasözü). Eğer baharın (yani sıska) sığır kapatılırsa, (alt çene) yağı kalır, yağ kalmazsa, (böylece) canı kalır;« kapamak»; Üycap.Evi kapatmak.« kapatmak »: Eşik cap- Kapıyı kapamak; « gizlemek, örtmek »;Caap-caşır- iyi gizlemek-kapamak, saklamak ; «pişirmek»: capkannan-pişmiş ekmek.2.«tümüyle kaplamak»:Caracapkan-yaralarla kaplı;3.«kapatmak»:kapatılmış(hapiste);4.«Yüklemek, devirmek »: cabasal-yüklemek, devirmek; künöönünbardıgınmagacaptı- bütün suçu bana yüklediler;5. «vermek»: sarpaycaptı- kürk verdi. 6.«iftira etmek»: calaacabuu, yanlış suçlamada bulunmak;7.«susmak»:caagıŋdıcap-sus. Eski Türk dilinde «eşu»kelimesi« kapatmak» anlamına gelir ve modern Kırgız Türkçesinde « kapı » anlamına gelen «eşik» kelimesi ondan oluşmuştur(Seydakmatav, 1988, s.272).
Yor fiili, modern Kırgız Türkçesinde maddi, nesnel anlamı olan birkelime olarakkullanılmaz. O halde, onun etimolojik anlamını saptamak için bir kaç örnek verelim; yagaçkayipyorgaşdi- cıgaçkacip oroştu-ip ağaca sarılmış. Eski Türk Dilinde yormokelimesi, Modern Kırgız Türkçesinde cörgömanlamına gelmektedir. “Akciğerlerden ve mideden gelen yiyecekler (kesilmiş şeritler ve iç içe geçmiş bağırsaklar)”; yorgay–“kıvırcık bitki”, yorgak – “örtmek(kaplamak)”; yordançi: 1. “sarmalamak, sarmaşık”, 2.”kıvrım, sarım”; yördönçi-«sargı», «sarma», yogurkandı- «dolamak» vs. Örneğin, er yogurkançayurkandı– er cuurkangaorondu-adam battaniyeye (örttü) sarıldı. Modern Kırgız Türkçesinde, cuurkan“battaniye” anlamına gelir. Yukarıdaki örnekler, Eski Türk Dilinde yor kelimesinin Modern Kırgız Türkçesinde “dolamak”, “sarmak” anlamına geldiğini göstermektedir. (Oro-orol). Bunun gibi karakteristik çokanlamlılık ve ker kelimesi bir kaç anlamda kullanılmıştır:1. “ açmak(uzatmak)”: er yip kerdi- er cipti tarttı.2. “gitmek”: Bek yol kerdi(MahmudKaşgari, 2015, s.157).Bek cönödü- Bek gitti. Modern Kırgız Türkçesinde bu kelime “doğrultmak”, “açılmak”, “uzatmak” anlamlarına gelmektedir: Arkan kerdim–İpi uzattım, boy ker- 1.Endam düzeltmek.2.aktarma “gösteriş yapmak”, “kibirli bakmak”; kere cut- o zamana kadar yutmak(sıvı), nefes yetene kadar tutmak.2.istor: bir insanı çarmıha germek(katı bir ceza, bazen ölümle sonuçlanabilir.) Kırgız dilinde kergiçkelimesi bir şey için uygunlaştırma anlamına gelir; kergiç cip – bebek beşiğinde bir tür ağ oluşturan bir bağlama; kerege– yurtun silindirik kısmının ahşap kafesi; Kerme– halat bağlama direği (iki yurt arasına gerilmiş) (Yudahin, 1965, s.215). Şıpırfiili ise Kırgız Türkçesinde «süpürge», «süpürmek» anlamına gelir, divanda supurguşeklinde bir araya gelmiştir. Modern Kırgız Türkçesinde fonetik olarak şıpırgı(«süpürge») şeklinde uyarlanmış ve kullanılmıştır. Şıpırkelimesinin iki anlamı vardır:1. «süpürmek», «temizlemek»: üy şıpır- evi süpür; üyüŋdütikpesjerdişıpırba – (atasözü) –(keçe)evi kurmayacağın yeri süpürme; şıpırıpçogult– bir yığın halinde süpürün;2. “küremek(ellerle)”: kolu menenbuudaydı şıpırat– elleriyle buğdayı küredi. Şıpırkelimesinden şıpırgı(«süpürge»), kelimesi oluşturulmuştur. Ayrıca bu kelime süpürge yapmak için kullanılan yumuşak dokulu bir bitkinin de adıdır. “Divan’da” aynı anlamda kullanılmış yemle fiiline rastlanılmıştır. Ol evin yemletti– Al üyünşıpırttı-O evinin süpürülmesini emretti (MahmudKaşgari, 2013, s.573)Modern Kırgız Türkçesinde bu fiilerastlanılmaz.
Eski Türk Dilinde kıs fiili kis/kıs/küs/kıs şeklinde bir araya gelir ve «sıkmak, sıkıştırmak, basmak» anlamlarına gelir: Koyun erigazanıp kıstı– Eşik erdin butun kıstı– Adam ayağını kapıya sıkıştırdı. Bu anlamlara ek olarak «eksiltmek» anlamı da kullanılmaktadır: Ol oŋor kısmak ksıruşdı– Al magaüzöŋgükıskartıştı-O bana üzengiyi kısaltmama yardım etti. Ve son olarak «bağlamak», «zincire vurmak» anlamında da kullanılır: Ol atagküsürdü- Al attın aldıŋkıbuttarınbayladı (tuşadı)– Atın ön ayaklarını bağladı(doladı).Kısmak kelimesi «düğüm», «ilmik» anlamlarına da gelmektedir (MahmudKaşgari, 2011, s.815)Kısmak-dizgine sıkıştırılmış geniş kemer (MahmudKaşgari, 2011, s.815). Kusrugtuşaç-Atın ön ayaklarını bağlamak için zincir (MahmudKaşgari, 2011, s.815) Bütün bu kelime şekilleri kıs kökünden gelmektedir.Çagfiiline gelirsek eğer modern Kırgız Türkçesinde «oymak»(kıvılcım, ateş) anlamına gelmektedir. Örneğin, Eski Türk Dilinde, Ol çakma çaktı– O çakmaktaşı oydu(ateş).2. aktarma “bildirmek, ihbar etmek”: Ol sözüganıŋçulaggaçagdı-O ona konuşmalar hakkında bilgi verdi (MahmudKaşgari, 2013, s.31) Kırgız Türkçesinde bu kelimenin beş anlamı vardır:1. “kemirmek, çiğnemek(içini çıkarmak için)”:Semiçke çak- Çekirdek kemirmek; 2. “kırmak”: caŋgak çak– ceviz kırmak; 3. “sokmak, ısırmak”: anı cılan çaktı–Onu yılan soktu; 4. “oymak”: ot çak–ateş yakmak, şireŋke çak –kibrit yak. Aktarma. “gammazlamak, şikâyet etmek”: Meni saga çaktı– Beni sanaşikâyet etti (Yudahin, 1965, s. 836)“Divanda” çak kelimesinden oluşturulan kelime şekilleri: çagug, çagıla- “kamçı, kırbaç”(Ol maŋaçagugçermaşdi– bana kamçı örmeme yardım etti.) ve çakuk“çekiç” (MahmudKaşgari, 2013, s.459).
Eski Türk dilinde ‘ba’ fiili “bağlamak” anlamına gelir(Drivniturkskiyslavar, 1969, s.76).Ba fiilini -g//- ekiyle birleştirme yoluyla bag//bak//buk//bugkelime şekilleri oluşturulur ve bu kelimeler «bağlama, bağlı» anlamlarına gelmektedir. Bugfili yukarıdaki anlamından başka(torbayı bağlamak için ip) mecazianlamda « çuval, torba » anlamına gelmektedir. BagEski Türk dilinde de bağlamak anlamında kullanılmıştır ve bur şekline de rastlanmaktadır: «Ol yançukagzıburdı» – O torbayı bağladı (MahmudKaşgari, 2013, s.13). Bu dil durumlarının dışında «Divan»’ da bayla(bağlamak) fiiline çıgşeklinde de rastlanmaktadır: «Ol turakçıgdı– Al tüğünbayladı– O düğümü bağladı (MahmudKaşgari, 2015, s.27); biçimlendirme : “Ol menig birle tukuntakuşadı – Al meni menen cip baylaştı– O (bana) ipi bağlamama yardım etti (MahmudKaşgari, 2015, s.171); ve son kelime şekli olarak :“er burunduk butlukka taktı”– çılbırdı sarı darakkabayladı– Adam dizgini sarı ağaca bağladı (MahmudKaşgari, 2015, s.31). Modern Kırgız Türkçesinde bayla-anlamına gelen Rus Dili’ne çevrilince 1.“örmek, bağlamak, bağlanmak” anlamlarına gelmektedir: Örneğin;moynunanbaylaganit uugacarabayt (pogovorka)- boynundan bağlanmış bir köpek avlanmak için uygun değildir; boobayla- hayvanı bağlamak; örmek; Süt sağımına özgü olan kısrakları, tay sürüsünden ayırın; 2.«eğitmek(at)» at bayla, ilikülükbayla– atı eğitmek, yarışa hazırlamak: Sarı-Arkanı caylagansoŋ, külügünbaylagan(folk.) O at yarışına sayısız miktarda at hazırlamak için Sarı-Arka’ a uçtu. 3.«önüne yem koymak»;Baylagan koy:1. Önüne yem koyun ve şişmanlasın vs.(Yudahin K.K., 1965, s.836).
Sonuç
Yukarıdaki örnekler, morfolojik olarak oluşturulan bazı fiillerin dilbilgisine özgü anlamlarla, bazılarının ise morfolojik yolla oluştuğunu, kelimelerin köklerinin semantik olarak belirlendiğini göstermektedir. Fakat belirtilmelidir ki, modern Kırgız Türkçesinde, bağımsızlığını kaybeden kökler de vardır, yani bunların adıölü köklerdir. Bu tür kelimelerin kökleri veyaonlardan türetilen bazı sözcük formları başlangıçta dilde paralel olarak kullanılmıştır ancak dil pratiğinde, ikincisinin (türetilmiş formların) hâkimiyeti ile bağlantılı olarak, fiil kökleri gittikçe kullanılmayan kelimelerin kategorisine geçmiştir. Yani, bu tür kelimelerin ilk biçimleri leksik manalarını yitirmişler ve bunun bir sonucu olarak onlar türetilmiş kelime formlarında kalmışlardır. Sadece dış ses kabuklarını değil, aynı zamanda günümüze kadar orijinal anlamlarını koruyan bireysel fiillere gelince, bağımsız bir dil aracı olarak gelişirler ve yeni türetilmiş kelime formlarının temeli olarak hizmet ederler.
Kaynakça
Aruzbayeva B.(1972) SlavarMahmudaKaşgara Kak İstoçnikdilyaİzuçeniyaLeksikiKırgızskavaYazıkavıİstoriçeskamPlane ( Tekst)/ B.Ö. Aruzbayeva// SavetskayaTurkologiya, Bakü, No:1, s.46
Drivniturkskiyslavar(1969), (Tekst)- L: Nauki
Gadjiyeva N.Z. SirebrennikavB.A. Sravinitel’na(1986)- İstiroçeskayaGramatikaTurkskihYazıkov, (Tekst)/ N.Z. Gadjiyeva, B.A. Sirebrennikav- M: <Nauka>
MahmudKaşgari(2011),SlavarTurkskihYazıkov> (Tekst)/ PrivodNaKırgızskiy: T.Takayev, K. K. Kaşmakov,I, Bişkek
MahmudKaşgari(2013),SlavarTurkskihYazıkov> (Tekst)/ PrivodNaKırgızskiy: T.Takayev, K. K. Kaşmakov,II, Bişkek
MahmudKaşgari(2015),SlavarTurkskihYazıkov> (Tekst)/ PrivodNaKırgızskiy: T.Takayev, K. K. Kaşmakov,III, Bişkek
Nasilav, D.N.( 2007),Divan MahmudaKaşgarskava i Sravitel’na- İstoriçeskayaGramatikaTurkskihYazıkov(Tekst)/ D.N. Nasilav// MejdunarodnayaKanfirentsaya “KaşgarlıkMahmudjana Türk DüynösününTili, AdabiyatıjanaTarıhı.// D.R. Nasilav- Bişkek, ,s.22-24
Nigmatav H.G.(1970) O GlagolnıhKarniyahTipa SGS i ST paMaterialam”SlavaryaMahmudaKaşgarskava (Tekst)/ H.G. Nigmatav// SavetskayaTurkologiya Bakü, 1970, No:3,s 34-44
Seydakmatav K.( 1988)KratkiyEtimologiçeskiyslavarKırgızskavaYazıka ( Tekst)/ K. Seydakmatav- Frunze “ilim”
Şerbak A.M.(1961) GramatiçeskiyoçirkyazıkaTurkskihTekstav 10-13 Veka iz VastoçnavaTurkistana, M.-L.
Takayev T. Siminava C.A. (2015)Struktura- SemantiçeskiyeGruppıglagolavvıslavariMahmudaKaşgari- Barskani “ Divanu Lügat at-Turk” ( Tekst)/ T. Takayev, J.A. Siminava- Bişkek, “Adem Basma”
Yudahin K.K.( 1965)Kırgizka- Russkiyslavar, ( Tekst) / A.M. Şerbak- İzd.<SavetskayaEntsiklopediya>, M.
[1]UsmambetovBayamanJunuşbekoviç,BGU, Bişkek, Kırgızstan
[2]Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Avrasya Araştırmaları Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans
Öğrencisi, E-posta: krkyahatice@gmail.com ORCİD ID: 0000-0002-0706-4408